Osmanlı devleti diğer devletlerde olduğu gibi eğitime önem vermiş. Vatandaşlarını kendi düşünceleri doğrultusunda yetiştirmek amacıyla eğitim öğretim kurumları oluşturmuştur. Devlet veya vakıflar aracılığıyla kurulan bu müesseseler iki ana gruba ayrılmaktadır.
Bu okullarda 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı, temel dini bilgileri, matematikte 4 işlemi öğretirlerdi. Bu okulların hocalarına muallim veya şakirt denmekteydi. Bu okulda okuyan kişilere de talebe, suhte, tilmiz gibi isimler denmekteydi. 4 yıllık eğitim verilen sıbyan mekteplerinde 1846'dan sonra elifba, kuran, ilmihal, tecvit, harekeli türkçe, muhtasar ahlakı memduha risalesi, sülüs ve nesih yazıları öğretilmeye başlanmıştır. Tanzimat döneminden sonra 3 yıllık mektebi iptidai olarak faaliyet göstermeye devam etmiştir. Osmanlı devleti döneminde kız çocukları da erkeklerle birlikte bu okullarda öğrenim görmüşlerdir. Bunun dışında Osmanlı da kız ve erkek çocukların ayrı ayrı okudukları müesseselerde bulunmaktaydı.
Osmanlı medreseleri umumi medreseler ve ihtisas medreseler olarak ikiye ayrılmaktadır.
- Meval-i zadelerin zuhuru
- İlim sahibi kişilerin ağa ve paşalara intisapları
- Müderris ve kadıların cehalet içerisinde olmaları
- Cehaletle fazlı birbirinden fark olunmama durumu
Tanzimat Döneminde Eğitim
Bu dönemde Osmanlı eğitim ve öğretim müesseseleri devam ederden diğer yandan Avrupa eğitim ve öğretim müesseseleri açılmaya başlanmıştır. Bu Avrupai mektepler öncelikle askeri alanda yaygınlaşmıştır daha sonra sivil alanda ortaya çıkmıştır.
I. İlköğretim
Öğretim süresi 4 yıl olan bu okullarda 7 yaşına basan kız ve erkek çocuklara ilkokul seviyesinde eğitim ve öğretim verilirdi. Daha sonra Fransız okulları sistemine uyarak bu okulların öğrenim süresi 4 yıldan 6 yıla çıkarılmıştır. Bu okullarda Türkçe, tecvit, ilmihal, hat, Osmanlı tarih ve coğrafyası, yurttaşlık bilgisi, resim, müzik ve beden terbiyesi gibi dersler öğretilmeye başlanmıştır.
II. Ortaöğretim
Rüştiyeler, idadiler ve sultaniler olmak üzere üçe ayrılmıştır.
1) Rüştiyeler
II. Mahmut döneminde Sıbyan mekteplerinin yetersiz olduğu düşünülmüştür ve bunun üzerine rüştiyeler açılmıştır. İlk başta 4 yıl olan bu okullar daha sonradan 6 yıl olmuştur. Mektebi maarifi adliye rüştiyelerin ilkidir. 1867'ye kadar bu mekteplere Müslüman çocuklar alınırken bu tarihten sonra gayrimüslimlerde alınmaya başlanmıştır. Bu okullarda dini ilimler, hesap, coğrafya, hendese, cebir, usulü defter, resim, müzik gibi dersler verilmiştir.
2) İdadiler
Ortaöğretimin ikinci kademesi olarak eğitim öğretim veren okullardır. İdadiler rüştiye mezunu olan müslim ve gayrimüslim çocukların bir arada ders yaptıkları yerlerdir. İdadilerin bütün masrafları vilayet maarif idadisi sandığından karşılanmaktaydı. İdadilerin öğrenim süresi 3 yıldır. Türkçe, kitabet, Fransızca, cebir, tarih, coğrafya, kimya ve resim gibi dersler verilmektedir.
3) Sultaniler
İdadiler seviyesinde Fransızca ve Türkçe ile eğitim öğretim yapan okullardır. Galatasaray Sultanisinin açılışıyla maarifimize girmiştir. Fransız modeli bu mektepler hazırlık devresiyle birlikte 9 yılı kapsamaktadır. Sultanilerde Türkçe, Fransızca, Grekçe, ahlak, Latince, coğrafya, tarih, kozmografya, matematik, mekanik, kimya, fizik, ekonomi, güzel konuşma sanatı gibi dersler verilmekteydi. Darüşşafaka ve Robert koleji sultani tipi okullar arasındadır.
III. Yükseköğretim
Üniversitenin karşılığı olan darülfünün ve yüksekokullardır.
A) Darülfünün
12 ocak 1863'te açılmıştır fakat bu tarihten sonra birkaç kez açılıp kapatılmıştır. 1908 tarihinde İstanbul Darülfünün olarak adı değiştirilmiştir.
B) Yüksekokullar
İlk sivil yüksek okuldur. Kaymakamlık ve müdürlük gibi memurlar için açılan bir okuldur. Öğretim süresi 2 yıl olarak belirlenmiş daha sonra 4 yıla çıkarılmıştır. Daha sonra üniversitenin hukuk fakültesine bağlanmıştır.
- Mektebi tıbbiyeyi mülkiye
Tabip yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. 5 yıl olan bu okul daha sonra 6 yıla çıkarılmıştır. Daha sonradan üniversitenin tıp fakültesine bağlanmıştır.
Batı tipi mahkemelere eleman yetiştirmek amacıyla açılmıştır. Daha sonra üniversitenin hukuk fakültesi haline gelmiştir.
- Hendeseyi mülkiye mektebi
Ülkenin sivil mühendis ihtiyacını karşılamak amacı ile kurulmuştur.
- Halkalı ziraat ve baytar mektebi
Ziraat ve baytarlık alanında ülkenin ihtiyacını karşılamak için kurulan okuldur.
II. Yaygın eğitim müesseseleri
Her yaş ve seviyedeki kişilere medreseler ve mektepler dışında verilen eğitim ve öğretimdir. Bu yaygın eğitim kurumları camiler, tekkeler, saraylar, darülmesnevi, kütüphaneler, sahaflar, loncalar, ulema evleri, kıraathaneler olarak sıralanabilmektedir.
