Kösem sultan, (Haseki Mah Peyker Kösem Valide Sultan)) Osmanlılarda devlet yönetiminde etkili bir role sahip olmuş, 1. Ahmet'in eşi, Osmanlı padişahlarından 4. Murat ve 1. İbrahim'in annesi, Haseki Sultan ve Valide Sultan'dır. Osmanlı İmparatorluğunun en güçlü kadın sultanlarından birisidir. Günümüze kadar yaşamı pek çok edebi esere, tiyatro oyununa, filme konu olmuştur. Valide-i Kebire, Sahibet-ül Makam, Valide-i Muazzama gibi sıfatları da olan Kösem Sultan'ın uzun yıllar devlet yönetiminde söz sahibi olması, tanınmasında etkili olmuş.

Kösem Sultan'ın cariye olarak saraya girmesinden önce nasıl bir yaşam sürdüğü konusundaki bilgiler biraz tartışmalıdır. Bosnalı ya da Rus asıllı olduğu hakkında bazı bilgiler bulunmaktadır. 1590 yılında doğmuş olan, o zamanki adıyla Anastasya olarak Bosna Beylerbeyi tarafından İstanbul'daki kızlarağasına gönderildiği söylenir. Padişah 1. Ahmet'in devlet yönetimindeki yeteneği ve dindarlığı herkes tarafından bilinen meziyetleridir. Bu şartlarda padişahı etkilemiş olan Kösem Sultan'ın zekâsını ve maharetini ortaya koymaktadır. 1. Ahmet'e 15 yaşında Haseki olan ve kısa sürede kıdemli olan hasekilerin önüne geçen Kösem Sultan, Süleyman, Murat, Kasım ve İbrahim adlı şehzadeleri, Fatma ve Ayşe adında sultanların annesidir.

İlk dönemlerde 1. Ahmet'le huzurlu bir yaşamı olan sultanın, zamanı 1. Ahmet'le dergahlara giderek, çocuklarla ilgilenmekle geçmiş. 1. Ahmet döneminde saraydaki siyasi işlere karışmayan Kösem Sultan, yine de kendi sözünü dinlettiği zamanlar olmuş. Kösem Sultan 1. Ahmet'in ölümüyle 27 yaşında dul kalmış ve bundan oldukça fazla etkilenmiştir.

Eşinin ölümüyle tahta geçen Sultan 1. Mustafa, ondan sonraki eşinin başka bir kadından olan oğlu 2. Osman döneminde devlet işlerinde daha etkin rol almıştır. Ancak 2. Osman Kösem Sultan'ın devlet işlerine karışmasından rahatsız olmuştur. Büyük olasılıkla annesi Valide Sultan Mahfiruz Hatice Sultan'ın etkisiyle Kösem Sultan'ı eski saraya göndermiştir. Bu sayede gözden düşen sultanlar arasına giren Kösem Sultan, 2. Osman'ın tahttan indirilmesiyle birlikte, 1. Mustafa'nın tahta çıkması ve yeniden indirilmesi, ardından oğlu 4. Murat'ın tahta çıkmasıyla birlikte saraya dönüş yapmıştır. Oğlu tahta çıktığı zaman henüz 11 yaşında olduğundan, oğlunun adına devleti yönetmeye başlamıştır. Bu yönetim 4. Murat'ın devlet idaresini eline almasına kadar sürmüştür.

4. Murat annesini engellemeye çalışsa da annesinin etkisinden kurtulamamış ve onun fikirlerini benimsemiştir. Oğullarında Kasım ve Süleyman'ın iktidarı ele geçirme çabalarından dolayı, 4. Murat tarafından öldürülmesine ne yazık ki Kösem Sultan engel olamamıştır. Fakat İbrahim'in öldürülmesine oğlunun aciz olmasından dolayı engel olabilmiştir. 4. Murat'ın genç yaşında ölmesi üzerine İbrahim tahta çıkmıştır. Ancak 1. İbrahim öldürülme korkusunu üzerinden atamadığından, psikolojik bozukluk içinde olmuştur. Bu nedenle devlet yönetiminde boşluklar olmuştur. Kösem Sultan hayalini gerçekleştirip, oğlunun yerine devlet işlerini aktif olarak yönetmiştir.

1. İbrahim'in tahta çıkması devleti bir krize sokmuştur. Hanedanın tek varisi olan İbrahim'in acil olarak hanedanın devamını sağlaması gerekiyordu. Ancak 1. İbrahim'in kadınlara ilgi duymaması yüzünden, bu Kösem Sultan için yeni bir çabanın içine girmek demekti. Saraya oğlu için getirdiği cariyeler ve hasekiler yüzünden büyük bir yük olmuş, kadınlar arasında çatışmalar çıkmıştır. Saraya oğlunun evlat sahibi olması için, cinci hocalar almıştır. Bunların en tanınmışı Cinci Hoca lakabı olan Karabaşzade Hüseyin Efendi'dir. 2 yıl içinde Şehzade Mehmet, Süleyman ve Ahmet dünyaya gelmiştir. Bu sayede hanedan devam etmiştir.

Bir süre sonra 1. İbrahim'in annesini devlet işlerine karıştırmaması ve eski saraya göndermek istemesi, sultanın tahtan indirilerek çocuk olan Şehzade Mehmet'in tahta çıkarılmasıyla yeniden düzene girmiştir. Yeniden güçlenen Kösem Sultan, Osmanlıda dört padişahın döneminde en etkili kişi olmuştur. Bu süreçte kendisine Valide-i Muazzama denilmiştir. Kösem Sultan'ın bu derece güçlü olmasında ağalar etkili olmuştur. Devletin içinde olduğu olumsuz şartlar, yeni padişah Mehmet'in validesi Hatice Turhan ile rekabet ortamı yaratmıştır. Kösem Sultan bunun için Şehzade Süleyman'ı tahta çıkarmak için çalışmalar yapmış, ancak bu oyunu Hatice Turhan Sultan tarafından bozulmuştur. Ağaların yardımıyla Osmanlının en kudretli kadınını Kösem Sultan'ı ortadan kaldırtmıştır. Sultan'ın cenazesi Sultan Ahmet Camisindeki 1. Ahmet türbesine defnedilmiştir. Kösem Sultan'ın ölümüyle birlikte Osmanlı içinde devletin içinde devlet gibi faaliyet gösteren Ocak ağalarının da hükmü kalmamıştır. Kösem Sultan ayrıca Osmanlıda babadan oğula geçen idarenin, hanedanın en yaşlısının tahta çıkmasını sağlamıştır.

Kendisine hayır işlerinde öncülüğü prensip edinmiş olan Kösem Sultan, çevresinde olan fakirlere yardım etmesiyle bilinirdi. Her sene Ramazan ayında tebdili kıyafetle hapishaneleri gezerek, borç yüzünden hapis yatanların borçlarını ödemiş ve hapisten çıkmalarına yardımcı olmuştur. Üsküdar'da Çinili Camii, Sultan Selim'de Valide Medresesi Mescidi, Boğaziçi'nde Anadolu Kavağını yaptırmıştır. Mekke ve Medine'ye yardım etmiştir.